Miasto-wyspa Swijażsk

Swijażsk jest jednym z najpopularniejszych miejsc na turystycznej mapie Tatarstanu. Ta niewielka miejscowość przyciąga swoim fantastycznym położeniem w rozlewisku Wołgi, burzliwą i ciekawą historią oraz monastyrem z listy UNESCO.

zdjęcie w nagłówku: Wikimedia (CC BY-SA 4.0)

Twierdza w stylu Ikea

Historia powstania Swijażska wiąże się z bezpośrednio z podbojem Chanatu Kazańskiego przez cara Iwana IV Groźnego w XVI wieku. W połowie tego stulecia dochodzi do decydujących prób zdobycia Kazania. Pierwsze miesiące oblężenia stolicy Chanatu nie przynoszą jednak zadowalających dla Moskwy rozstrzygnięć. Wojskom carskim brakuje odpowiedniej, mówiąc współczesnym językiem, bazy logistycznej na tyłach.

Jako miejsce dla zbudowania odpowiedniego zaplecza zostaje wybrany teren u zbiegu trzech rzek – Wołgi, Szczuki oraz Swijagi od której to wzięła się nazwa powstającej twierdzy. Położenie tej okolicy było wyjątkowo korzystne – znajdowały się tam niewielkie wzniesienia z których rozpościerał się dobry widok na okoliczne ziemie w tym na sam Kazań. Odległość między Swijażskiem a Kazaniem nie była znacząca i zmierzona w tamtych czasach jako „jeden dzień drogi”.

Twierdza Swijażsk wznoszona była w ukryciu i „zaocznie”. Poszczególne jej elementy takie jak np. palisady czy bramy były przygotowywane w grodzie Uglicz (na północ od Moskwy), a następnie spławiane po Wołdze do przyszłego Swijażska. Na miejscu jedynie zestawiono je ze sobą w całość. Twierdza składała się z palisady obronnej, 18 baszt, wielu domów i, naturalnie, cerkwi. Operacja budowy, czy ściślej składania w stylu Ikea, trwała zaledwie 4 tygodnie. Miało to też swój oddźwięk psychologiczny na miejscowej ludności, której takie tempo prac ogromnie zaimponowało.

Za datę założenia Swijażska przyjmuje się 24 maja 1551 roku. Twierdza spełniła swoje główne zadanie jako doskonała baza wypadowa wojsk moskiewskich w trakcie oblężenia Kazania. 13 sierpnia 1552 roku do Swijażska przybywa sam car Iwan Groźny i wydaje stamtąd odezwę wzywającą tatarską załogę broniącą Kazania do poddania się. Odpowiedź nie nadeszła, a car zdecydował się na szturm zakończony zdobyciem miasta 2 października 1552 roku.

Spokojne i burzliwe okresy

Po zdobyciu Kazania i okrzepnięciu władzy moskiewskiej w podbitym Chanacie Swijażsk traci swoje znaczenie militarne. W kolejnych wiekach przeradza się najpierw w niewielki ośrodek handlowy, do którego przybywali także cudzoziemcy, a następnie koncentruje się tam także życie monastyczne. Drewniane cerkwie i zabudowania stopniowo zostają zastępowane kamiennymi. Pod koniec XVIII wieku Swijażsk jest niewielkim miasteczkiem, które stanowi centrum administracyjne Regionu Swijażskiego (Свияжский уезд) w Guberni Kazańskiej. Został mu wtedy nadany także herb bardzo czytelnie nawiązujący do historii i położenia miasteczka.

W malowniczym miasteczku, znanym powszechnie w Rosji, przebywali władcy – Katarzyna II, Paweł I i Aleksander II. W XIX wieku Swijażsk odwiedził też Aleksander Puszkin, dla którego ta wizyta stała się inspiracją do napisania „Baśni o królu (carze) Sałtanie„:

Gdy carewicz znów się ocknął
I otrząsnął marę nocną,
Nie uwierzył oczom swoim:
Oto miasto przed nim stoi,
Ściana wznosi się zębczasta,
A za ścianą, w głębi miasta,
Jak makówek szereg spory,
Błyszczą cerkwie i klasztory.

Aleksander Puszkin, Baśń o królu Sałtanie

Spokojny okres w dziejach Swijażska kończy się wraz z upadkiem caratu. Już w 1918 roku miejscowość jest świadkiem bolszewickiego terroru, gdy na rozkaz Lwa Trockiego zostaje rozstrzelany co dziesiąty czerwonoarmista z okolicznego garnizonu. Była to okrutna „kara” za niepowodzenie w zdobyciu Kazania będącego wówczas w rękach białogwardzistów.

Monastery i cerkwie zostają zamknięte i zamienione na więzienia polityczne. Już w latach 20. w Swijażsku utworzono obóz poprawczy dla młodzieży, a w kolejnym dziesięcioleciu także obóz pracy dla dorosłych wchodzący w system obozów GUŁAG. W czasie II wojny światowej przetrzymywano tu jeńców. Szacuje się, że do roku 1953 w Swijażsku zginęło ponad 5 tysięcy więźniów.

Po śmierci Stalina obozy zostają zlikwidowane, a dawne zabudowania klasztorne zaadaptowano na szpital psychiatryczny.

Niezwykle ważną datą w historii Swijażska jest rok 1957. Oddano wówczas do użytku nową zaporę wodną na Wołdze tworząc tzw. Kujbyszewski zbiornik wodny. Spowodowało to spiętrzenie poziomu wód i odcięcie Swijażska od stałego lądu. Odtąd staje się on miastem-wyspą.

Bezpośrednim następstwem takiego stanu rzeczy był odpływ ludności. Nikt nie chciał mieszkać na wyspie odciętej od cywilizacji. Spośród 2700 stałych mieszkańców Swijażska pozostał co dziesiąty. Miejscowość straciła równocześnie oficjalny status miasta.

Odrodzenie Swijażska rozpoczęło się dopiero w XXI wieku. W 2008 roku wybudowano stałą przeprawę po usypanej wcześniej grobli, a dwa lata później rozpoczęła się rekonstrukcja całego historycznego kompleksu monastyrów.

W 2017 roku Monastyr Uspieński zostaje wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Do Swijażska zaczyna przylegać slogan „miasto-wyspa”, które niegdyś było dla tej miejscowości przekleństwem, a dziś jest szansą na promocję i rozwój turystyki. Obecnie wioskę zamieszkuje nieco ponad 200 osób.

Co można zobaczyć w Swijażsku?

Na terytorium Swijażska (rozciągniętego na wyspie o wymiarach 1,5 na 0,5 km) znajduje się 37 obiektów przejawiających wartość kulturową lub historyczną. Większość z nich zgrupowana jest na terytoriach dwóch monastyrów – Uspieńskiego (Zaśnięcia NMP) oraz Jana Chrzciciela.

Monastyr Uspieński powstał tuż po ustaniu działań wojennych w Kazaniu, bo w roku 1555. Od początku był jednym z najbogatszych i wpływowych klasztorów na Powołżu. W ostatnim okresie został odrestaurowany i obecnie stanowi jeden z 19 obiektów z Rosji wpisanych na Listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO.

Centralnym obiektem Monastyru Uspieńskiego jest Sobór również noszący nazwę Uspieńskiego. Wyróżnia go wspaniałe wnętrze z przepięknymi freskami pochodzącymi z czasów Iwana Groźnego.

Na terenie monastyru znajduje się również dzwonnica, refektarz, posiadłość archimandryty (przełożonego klasztoru) oraz budynek szkoły klasztornej.

Drugim z monastyrów jest położony przy przeciwległym brzegu wyspy klasztor pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. Powstał on w XVI wieku jako monastyr żeński. W pewnym momencie służyło w nim aż 400 mniszek i ich pomocnic!

Największą świątynią kompleksu jest Sobór pw. Ikony Matki Bożej „Wszystkich Strapionych Radość” (jest to XVII-wieczne wyobrażenie Matki Bożej przybyłe tu z Moskwy). Sam sobór o wysokości 32 metrów jest budynkiem stosunkowo nowym, bo wzniesionym na przełomie XIX i XX wieku w imponującym stylu neobizantyjskim.

Na uwagę zasługuje też Cerkiew Trójcy Świętej – jeden z niewielu zachowanych obiektów architektury drewnianej, który przybliża nam klimat XVI-wiecznego Swijażska.

Niewiele jest na wyspie-mieście Swijażsku interesujących zabytków i atrakcji turystycznych o charakterze niesakralnym. Poszukując tego typu miejsc zdecydowanie warto odwiedzić Muzeum Historii Swijażska. W przeciwieństwie do wielu lokalnych muzeów w niewielkich miejscowościach, ekspozycja w Swijażsku jest nowoczesna, interaktywna i ciekawa.

Na terenie wyspy-miasta znajdziemy też dość liczne kramy kupieckie i rzemieślnicze – nawiązanie do historii miasteczka jako centrum lokalnego handlu.

Nie wolno też pominąć niewielkiego obelisku poświęconego pamięci ofiar politycznych represji czasów radzieckich. Znajduje się on przy Monastyrze Uspieńskim od strony parkingu.

Jak dotrzeć do Swijażska?

W sezonie letnim zdecydowanie najbardziej atrakcyjną formą dotarcia do Swijażska będzie rejs po Wołdze z Kazania. Odległość z portu rzecznego w Kazaniu do przystani w Swijażsku to nieco ponad 30 kilometrów. Za cenę 650 rubli (ok. 35 złotych) otrzymujemy bilet na prom w obie strony oraz usługę przewodnicką w trakcie trwającego 2-2,5 godziny rejsu. Bilety kupuje się w kasach portu w Kazaniu – nie ma możliwości rezerwacji on-line.

Prom pływa do Swijażska tylko w letnim sezonie turystycznym. W pozostałych porach roku wyspa-miasto Swijażsk również jest otwarta dla turystów (sam odwiedziłem ją w połowie lutego 2020 roku), ale dotrzeć tam można tylko własnym samochodem lub ze zorganizowaną wycieczką.

Busy (marszrutki) obsługujące relację Kazań-Swijażsk generalnie kursują jedynie w sezonie, choć zdarzały się przypadki wydłużenia terminów kursowania. Połączeń autobusowych polecam szukać na stronie https://bus.tutu.ru

Nieco mylące jest położenie stacji kolejowej o nazwie Swijażsk. Tak naprawdę znajduje się ona około 15 kilometrów od miasta-wyspy. Można dojechać do niej pociągiem z Kazania (stacja Kazań-1). Od niedawna też ze stacji Swijażsk kursują specjalne autobusy, skomunikowane z rozkładem jazdy pociągów, które dowożą turystów do ich właściwego celu. Cała podróż trwa jednak o wiele dłużej niż bezpośredni dojazd transportem kołowym z Kazania.

Miasto-wyspa Swijażsk jest bardzo ważnym historycznie i religijnie punktem na mapie Tatarstanu i całego Powołża. Turyści zainteresowani bardziej przyrodą i malowniczymi widokami również nie wyjadą stąd zawiedzeni. Wizyta w Swijażsku to doskonały pomysł na jednodniową wycieczkę z Kazania.