Historia Moskwy cz. 2 – od XVIII w. do współczesności

Zapraszam do lektury drugiej części opowieści o historii stolicy Rosji. Przybliżone zostają w nim dzieje Moskwy od czasów przeniesienia stolicy do Petersburga, przez najazd Napoleona, burzliwy okres upadku caratu i rewolucji aż po Moskwę radziecką i czasy najnowsze.

Pierwsza część artykułu opowiadająca historię Moskwy od założenia miasta aż do wydarzenia związane z polską okupacją Kremla dostępna jest w tym miejscu.

Od powstania Petersburga do inwazji Napoleona

Władcą, który bez wątpienia zmienił dzieje Rosji był car Piotr I Wielki. W kontekście samej Moskwy najistotniejszą jego decyzją było założenie nowego miasta Sankt Petersburga i przeniesienie tam w 1712 r. funkcji stołecznych. Elity moskiewskie były temu pomysłowi niechętne, dopiero zagrożenie odebraniem tytułów szlacheckich tym, którzy do nowej stolicy się nie przeniosą, skutecznie zmobilizowało arystokrację do przeprowadzki. Początkowo Moskwę dotknął też wprowadzony przez Piotra I zakaz stawiania kamiennych budynków poza Petersburgiem. Wielu architektów i rzemieślników przeprowadziło się wówczas do nowej stolicy. Nastąpił znaczny spadek liczby mieszkańców – z około 200 tysięcy na początku wieku, do mniej niż 140 tysięcy pół wieku później. Pomimo opuszczenia Moskwy przez dwór i wyższe sfery, miasto zachowało część funkcji stołecznych. Wciąż powracano tu na uroczystości państwowe takie jak np. koronacje carskie.

Miejsce arystokracji i ich pałace zajmują bogacący się kupcy i przemysłowcy. W XVIII wieku prężnie rozwijają się manufaktury, a ówczesną Moskwę można nazwać „kupiecką stolicą” przyciągającą tu handlarzy także z Petersburga. Równocześnie coraz silniej daje się zauważyć różnice na tle materialnym. Nie istniały w Moskwie dzielnice biednych i bogatych. Często tuż obok wytwornych pałaców stały mizerne chaty.

W ciągu osiemnastego stulecia znacząco zmienia się układ urbanistyczny byłej stolicy. Zniesiono dawne fortyfikacje Białego i Ziemnego Grodu tworząc na ich miejscu istniejące do dziś moskiewskie pierścienie – Bulwarowy i Sadowy (Бульварное i Садовое кольцо). W 1742 r. wytyczono nowy wał ziemny o obwodzie 37 km, będący w swojej funkcji najpierw miejską granicą celną, a od 1806 r. – oficjalną granicą Moskwy. Wewnątrz wału ulice były wytyczane lub przebudowywane do szerokości 21,3m, a mniejsze uliczki (zaułki) do 12,8m. Takie wymiary do dziś zachowuje wiele ulic w centrum Moskwy. Od 1730 r. w mieście instalowane jest oświetlenie uliczne.

Sukcesywnie rozwija się szkolnictwo – w Moskwie powstają świeckie szkoły medyczne, wojskowe i inżynieryjne. Ważną datą w historii miasta jest rok 1755, w którym z inicjatywy uczonego Michaiła Łomonosowa zostaje założony Uniwersytet Moskiewski, do dziś największa rosyjska uczelnia. 

Najstraszliwszym wydarzeniem w historii XVIII-wiecznej Moskwy była epidemia dżumy, która doświadczyła miasto w 1771 r. oraz związany z nią bunt moskwian wywołany niezadowoleniem z działania władz miejskich w czasie moru. Epidemia i zamieszki pochłonęły życie kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców. Po uspokojeniu sytuacji zlikwidowano liczne cmentarze znajdujące się bezpośrednio przy cerkwiach i wytyczono nowe miejsca pochówku za granicami miasta.

U progu XIX wieku w Moskwie rośnie liczba mieszkańców osiągając w 1811 r. pułap prawie 300 tysięcy. Kwitnie też życie kulturalne i towarzyskie. Działają liczne teatry (np. założony w 1776 r. Teatr Bolszoj), intelektualiści zakładają kluby dyskusyjne, wydawane są pierwsze periodyki. Historycy podkreślają atmosferę zabawy i beztroski ówczesnych elit miejskich, stąd tragiczne dla miasta wydarzenia roku 1812 były dla wielu ogromnym zaskoczeniem.

W czerwcu tego roku wojska napoleońskiej Francji i jej sojuszników atakują Imperium Rosyjskie. Na skutek utraty Smoleńska i dużych strat poniesionych w bitwie pod Borodino, dowodzący wojskami rosyjskimi Michaił Kutuzow podjął decyzję o wycofaniu się z Moskwy bez walki. Wraz z armią ewakuowana zostaje lwia część ludności cywilnej, ogromne zapasy żywności, a 150 wozami pospiesznie wywożono kosztowności z pałaców i cerkwi.  

Napoleon wkracza do Moskwy wieczorem 2 (14) września 1812 r. Po kilku godzinach w mieście wybucha ogromny pożar, prawdopodobnie zainicjowany przez samych Rosjan. Ogień strawił 3/4 wszystkich zabudowań Moskwy, a sytuację opanowano dopiero 6 (18) września. Ogrom zniszczeń, narastające trudności z zaopatrzeniem i jesienna słota coraz silniej dawały się we znaki wojskom napoleońskim. Jednocześnie dyscyplina w szeregach spadała – żołnierze rabowali i upijali się na potęgę, a moskiewskie cerkwie zamieniano na stajnie. Tymczasem Napoleon wobec pogarszającej się sytuacji własnego garnizonu i nie doczekawszy się odpowiedzi na wysyłane poselstwa pokojowe, podjął 7 (19) października decyzję o wycofaniu się z Moskwy. Na odchodne rozkazał wysadzić mury Kremla. Zniszczonych lub poważnie uszkodzonych zostało wiele baszt i fragmentów fortyfikacji, a zburzeniu kremlowskich cerkwi i pałaców zapobiegły ulewne deszcze, które zagasiły lonty. Rosjanie odzyskali Moskwę 11 (23) października.

Przemysłowa XIX-wieczna Moskwa

Po odzyskaniu miasta z rąk francuskich bardzo szybko przystąpiono do jego odbudowy. Już w 1813 r. powołano specjalną Komisję ds. Odbudowy Moskwy, której prężne działanie szybko doprowadza do odrodzenia się miasta. Już pięć lat po wyzwoleniu Moskwy liczba budynków dorównuje tej sprzed wojny. Równocześnie powstaje wiele nowych budynków w cześć zwycięstwa nad Napoleonem – Łuk Triumfalny na Górze Pokłonnej, gmach Maneżu przy Kremlu, a przede wszystkim Sobór Chrystusa Zbawiciela – do dziś największa świątynia miasta.

Rozwiązano również problem z regularnie zalewającą miasto w okresie roztopów rzeką Neglinną poprzez wpuszczenie jej w podziemny kanał. W dawnym korycie utworzono dzisiejsze place Teatralny i Rewolucji oraz Ogród Aleksandrowski.

W drugiej połowie XIX wieku Moskwa rozwija się przede wszystkim jako miasto przemysłowe, w czym pomaga doprowadzenie w 1851 r. linii kolei żelaznej z Petersburga, a także późniejsze połączenie Moskwy z innymi regionami Imperium, przede wszystkim z częścią azjatycką i Królestwem Polskim.

Charakter Moskwy potwierdza też pierwszy powszechny spis ludności przeprowadzony w 1871 r. Całkowita liczba mieszkańców wyniosła 602 tysiące, z czego blisko 60% stanowili mężczyźni. Taka dysproporcja wynikała z faktu, że po zniesieniu pańszczyzny w 1861 r. do Moskwy zaczęły napływać rzesze bezrolnych chłopów stając się zalążkiem przyszłej warstwy proletariatu. Pod koniec wieku liczba ludności przekroczyła milion, a w mieście zdominowanym przez przemysł włókienniczy pracowało blisko 80 tysięcy robotników. Ogółem w ciągu dziewiętnastego stulecia miasto rozrosło się ze 142 ulic, 518 zaułków i 25 placów na początku wieku do 404 ulic, 936 zaułków i 123 placów pod jego koniec.

Tragicznym wydarzeniem w historii Moskwy tamtego okresu była tzw. panika na Chodynce. 18 (30) maja 1896 r. w związku z koronacją ostatniego cara Mikołaja II przygotowano dla moskwian specjalne podarki, które planowano rozdawać na Polu Chodyńskim w dzisiejszej północno-zachodniej Moskwie. Gdy półmilionowy tłum zorientował się, że przygotowanych paczek nie starczy dla wszystkich, wybuchła panika. W wyniku stratowania śmierć poniosło, według oficjalnych danych, prawie 1400 osób, a tysiąc odniosło poważne obrażenia.

Pod koniec XIX wieku Moskwa była pokryta siecią tramwajów konnych, które od 1899 r. stopniowo zastępowano pojazdami elektrycznymi. Powstają wówczas, nierealizowane jeszcze, pierwsze koncepcje metra. Na początku XX wieku miasto zostaje otoczone obwodnicą kolejową.

Wydarzenia rewolucji 1905 roku nie omijają Moskwy. Jesienią tego roku wybuchają strajki i zamieszki, których kulminacyjnym punktem stało się regularne powstanie zbrojne i walki uliczne na barykadach toczone w dniach 9-18 (22-31) grudnia w wyniku których poległo ponad 1000 walczących, głównie po stronie rewolucjonistów.

W ostatnich latach istnienia władzy carskiej liczba ludności Moskwy dobija do pułapu 2 milionów. Dzieje się tak również za sprawą napływających do Moskwy rannych i migrantów z terenów działań zbrojnych I wojny światowej. Na fali wojennej propagandy dochodzi do pogromów ludności niemieckiej od wieków zamieszkującej Moskwę. W mieście, tak jak i w całym Imperium, narasta niezadowolenie i napięcie rewolucyjne.

Moskwa rewolucyjna i wojenna

W lutym 1917 r. w Moskwie, podobnie jak w całej Rosji, ukształtowały się organy władzy zarówno „białej”, jak i „czerwonej”. System dwuwładzy funkcjonował aż do października, kiedy to wybuchła rewolucja bolszewicka. Walki uliczne pomiędzy zwolennikami Rządu Tymczasowego, a bolszewikami toczone w Moskwie należały do najbardziej intensywnych w całej Rosji. W ciągu kilku dni czerwone sztandary zawisły nad kluczowymi budynkami miejskiej infrastruktury (dworce kolejowe, poczta, telegraf), a 2 (15) listopada kapituluje białogwardyjska załoga Kremla. W boju ginie łącznie ponad 1000 walczących.

W tym czasie sytuacja na froncie I wojny światowej staje się dla bolszewików coraz trudniejsza. Armia niemiecka zagarnia ogromne połacie dawnego Imperium Romanowów i na początku marca 1918 r. jest już w odległości 150km od Petersburga. Zostaje wówczas podjęta decyzja o przeniesieniu siedziby rządu Rosji radzieckiej do Moskwy. Stolicą ZSRR miasto oficjalnie stanie się w grudniu 1922 r.

Pierwsze lata władzy radzieckiej były dla Moskwy niezwykle ciężkie. Poziom produkcji przemysłowej z 1920 r. wynosił jedynie 15% wskaźnika z 1913 r., a liczba ludności z przedwojennych 2 milionów skurczyła się o połowę. Jednak dzięki zakończeniu wojny domowej i wprowadzeniu wolnorynkowych mechanizmów tzw. Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP) miasto szybko odradza się. Zmienia się przy tym charakter moskiewskiego przemysłu, powstają gigantyczne fabryki przemysłu maszynowego. Istotnym czynnikiem sprzyjającym wzrostowi produkcji był wybudowany rękami więźniów kanał łączący rzekę Moskwę z Wołgą oddany do użytku w 1937 r.. W 1926 r. stolicę Związku Radzieckiego zamieszkuje 2 miliony mieszkańców, a zaledwie 10 lat później – już ponad 3,5 miliona.

W latach 20. i 30. bardzo rozwija się sieć transportu publicznego. W 1924 r. na moskiewskie ulice wyjeżdża pierwszy autobus miejski, dziewięć lat później – trolejbus, a w maju 1935 r. zostaje oddana do użytku pierwsza linia moskiewskiego metra. Liczyła ona 13 stacji i 11,6 km długości.

W latach 30. wdrażano tzw. Generalny Plan Rekonstrukcji Moskwy. Określono w nim główne kierunki rozwoju terytorialnego miasta przy zachowaniu wykształconej już siatki ulic promieniście rozchodzących się z centrum oraz pierścieni go okalających. Poszczególne ulice i place zostały poszerzone, zbudowano wiele nowych mostów, a nabrzeża rzeki Moskwy i Jauzy wybrukowano. Niestety, pod przykrywką unowocześnienia miasta zburzono ponad 400 zabytkowych obiektów – przede wszystkim cerkwi. Symbolem antyreligijnej polityki Stalina było wysadzenie w powietrze Soboru Chrystusa Zbawiciela w 1931 r..

Dwukrotnie w okresie radzieckim były wysuwane niezrealizowane propozycje zmiany nazwy miasta – w latach 20. na „Ilicz”, a w latach 30. na „Stalinodar”.

Od momentu wybuchu wojny między Związkiem Radzieckim a Niemcami (22 czerwca 1941 r.) Moskwa staje się ważnym punktem na mapie działań zbrojnych. Tutaj ma swoją siedzibę główne dowództwo Armii Czerwonej. Organizowana jest obrona stolicy, która pierwszego bombardowania doświadczyła 22 lipca. By zmylić wrogich lotników wiele budynków, np. Teatr Bolszoj czy Mauzoleum Lenina, zostaje zamaskowanych. Na Placu Czerwonym ustawiono setki prowizorycznych chat ze sklejki, a kopuły soborów zamalowano na czarno. Tunele moskiewskiego metra służyły zaś ludności cywilnej za schrony przeciwlotnicze. Ponad 160 tysięcy mieszkańców zgłosiło się, by walczyć za miasto w dywizjach ochotniczych. Równocześnie trwała ewakuacja sporej części ludności cywilnej, urzędów i przemysłu za Ural. Wiele moskiewskich zakładów zostało pospiesznie przekształconych w fabryki zbrojeniowe. Wraz z pogarszaniem się sytuacji na froncie, w Moskwie stawia się barykady uliczne i kopie rowy przeciwczołgowe.

Niemiecka operacja „Tajfun” mająca na celu zdobycie stolicy ZSRR rozpoczęła się 30 września. Po zajęciu Wiaźmy i Rżewa droga na Moskwę stała otworem. 15 października Stalin nakazuje ewakuację dowództwa i partii do położonego tysiąc kilometrów na wschód Kujbyszewa. Decyzja ta wywołuje panikę wśród mieszkańców Moskwy opanowaną wprowadzeniem 19 października surowych reguł stanu oblężenia. Morale ludności miała podtrzymać także defilada z okazji rocznicy wybuchu rewolucji bolszewickiej zorganizowana na Placu Czerwonym 7 listopada. Na początku grudnia wojska niemieckie osiągają swój maksymalny zasięg stając na przedmieściach Moskwy zaledwie 23km od Kremla. 5 grudnia rozpoczyna się radziecka kontrofensywa, która w ciągu miesiąca odpycha wycieńczone zimnem i nękane brakiem dostaw dywizje napastników na odległość 150-200 km od stolicy.

Bombardowania lotnicze Moskwy ustały latem 1942 r. Odtąd miasto nie było już bezpośrednio zagrożone przez wojska niemieckie. 21 czerwca 1945 r. Moskwa stała się gospodarzem wielkiej parady zwycięstwa Armii Czerwonej. W tym samym dniu zakończył się „proces szesnastu” – pokazowy osąd przywódców polskiego podziemia niepodległościowego, w którym skazano m.in. dowódcę AK gen. Leopolda „Niedźwiadka” Okulickiego.

Moskwa powojenna

Moskwa szybko podnosi się po trudnym czasie wojny. W 1947 r. uroczyście świętuje się 800. rocznicę założenia miasta. Okres powojenny to czas niezwykle intensywnej rozbudowy Moskwy. Oblicze miasta zostaje odmienione siedmioma ogromnymi wieżowcami w stylu socrealistycznym zwanymi „siedmioma siostrami Stalina”. Powstają też kolejne linie metra i nowe szerokie arterie przystosowane do rosnącego ruchu samochodowego. Jedną z nich była samochodowa obwodnica Moskwy (MKAD), która otoczyła miasto pierścieniem o długości 109 km. Od 1960 r. stała się ona granicą miasta powiększając jego terytorium 2,5-krotnie, do 879 km². Na nowo przyłączonych obszarach jak grzyby po deszczu rosną typowe radzieckie osiedla złożone z 4- lub 8-piętrowych bloków z wielkiej płyty (tzw. chruszczowek). Liczba ludności w stolicy ZSRR przyrasta w tempie około jednego miliona na 10 lat i w połowie lat 70. Osiąga już prawie 8 milionów, z czego aż połowa mieszka w blokach wybudowanych w ciągu ostatnich 15 lat. W 1967 r. zostaje oddana do użytku wysoka na 540 m wieża telewizyjna Ostankino – do dziś najwyższa budowla w Europie.

Bardzo ważną datą w powojennej historii Moskwy był rok 1980, w którym stolica ZSRR stała się gospodarzem XXIII Letnich Igrzysk Olimpijskich. Mimo bojkotu państw zachodnich do rywalizacji stanęło ponad 5 tysięcy sportowców. Wybudowano wówczas wiele obiektów sportowych i hoteli, a mieszkańcy Moskwy masowo zetknęli się z zachodnią modą i markami. Jednak ogółem lata 80. były okresem wyraźnej stagnacji w rozwoju stolicy. Wprawdzie Moskwa rozszerzyła znów swoje granice, to jednak wiele budów i projektów miejskich było poważnie opóźnionych lub porzuconych.

Moskwa lat 90. i początku XXI wieku

Wydarzenia związane z procesem rozpadu Związku Radzieckiego niejednokrotnie czynią z Moskwy arenę politycznych i siłowych konfrontacji. W sierpniu 1991 r. miasto było świadkiem zamachu stanu i puczu wojskowego zorganizowanego przez zwolenników przetrwania państwa radzieckiego w dotychczasowej formie. Do Moskwy wjechały czołgi, które otoczyły budynki o znaczeniu strategicznym. Puczyści nie zdobyli poparcia moskwian, którzy szeroko opowiedzieli się za liderem frontu demokratycznych przemian Borysem Jelcynem. Po trzech dniach tzw. pucz moskiewski zakończył się, a jego klęska przyspieszyła upadek całego ZSRR.

Jesienią 1993 r. Borys Jelcyn musiał mierzyć się z kolejnym poważnym kryzysem politycznym, a Moskwa ponownie stała się terenem siłowego rozwiązania konfliktu na szczytach władzy. Deputowani rozwiązanego wbrew konstytucji przez prezydenta parlamentu zabarykadowali się w Białym Domu ogłaszając usunięcie Jelcyna z funkcji głowy państwa. Jelcyn mając za sobą poparcie wojska rozkazał przystąpić do szturmu budynku. Równocześnie dochodzi do walk pomiędzy prorządowymi demonstrantami a oddziałami prezydenckimi o wieżę telewizyjną Ostankino. Jelcyn wychodzi z tej konfrontacji zwycięsko. Natomiast dla Moskwy wydarzenia kryzysu konstytucyjnego z 1993 r. okazały się największą uliczną bitwą od czasów rewolucji październikowej. Liczba ofiar, według oficjalnych danych, wyniosła 147 osób i 437 rannych, ale inne źródła mówią o nawet 800 zabitych. Przez wiele lat budynek Białego Domu przypominał o tej tragedii strasząc zwęgloną fasadą.

Mimo trudnej sytuacji politycznej w latach 90. do Moskwy masowo przybywają migranci z innych części Rosji i dawnych republik radzieckich w poszukiwaniu lepszego życia. Oficjalna liczba ludności z 8,7 mln w 1989 r. rośnie do prawie 10 mln pod koniec wieku. Na skutek uwolnienia przedsiębiorczości miasto rozwija się w sposób dynamiczny, lecz jednocześnie chaotyczny. Powstaje niezliczona ilość blaszanych bud i tandetnych namiotów handlowych, stadiony przeobraża się na bazary, wznoszone są także nowoczesne centra handlowe, a w wolne działki centralnej Moskwy wciskają się wątpliwej estetyki plomby budowlane. Odbudowuje się także cerkwie zniszczone w czasach radzieckich, na czele z Soborem Chrystusa Zbawiciela.          

Przełom XX i XXI wieku zapisał się w historii Moskwy przede wszystkim pod znakiem licznych zamachów terrorystycznych mających związek z trudną sytuacją polityczną Północnego Kaukazu. Najczęściej akcje terrorystyczne przeprowadzano w zatłoczonym moskiewskim metrze, tragiczne były również zamachy na budynki mieszkalne we wrześniu 1999 r., zaś najgłośniejszym echem odbił się atak na teatr w dzielnicy Dubrowka z października 2002 r.. Na skutek źle przeprowadzonej akcji antyterrorystycznej zginęło 130 z 900 zakładników oraz wszystkich 40 zamachowców.

Na początku lat dwutysięcznych w Moskwie wciąż trwa prawdziwy boom budowlany. Zaczyna powstawać dzielnica biznesowa tzw. Moscow City z nowoczesnymi drapaczami chmur. Głównym problemem miasta wydaje się gigantyczny ruch samochodowy skutkujący codziennymi wielokilometrowymi korkami na wielu moskiewskich ulicach. W 2009 r. w Moskwie zarejestrowanych było aż 3,5 miliona samochodów. Wielu obserwatorów raziły też wszechobecne jaskrawe billboardy reklamowe zawłaszczające przestrzeń miejską. Objęcie władzy w mieście przez nowego mera Siergieja Sobianina w 2010 r. dało początek oczyszczeniu ulic Moskwy z tandety i szpetoty charakterystycznej dla dzikiego kapitalizmu.

W lipcu 2012 r. terytorium Moskwy urosło aż 2,4-krotnie na skutek przyłączenia do miasta 1500 km² miasteczek i wiosek położonych na południowy zachód od stolicy. Celem tak śmiałej reformy administracyjnej było zdecentralizowanie Moskwy, jej odkorkowanie i stworzenie nowych miejsc pracy poza ścisłym centrum miasta. 

Zmiany terytorialne nie spowodowały skokowego wzrostu liczby ludności. Ilość moskwian zwiększyła się jedynie o 235 tysięcy. Natomiast regularny przyrost utrzymywał się na poziomie 100-200 tysięcy mieszkańców rocznie. W 2014 r. moskwian było już ponad 12 milionów, a pod koniec drugiej dekady XXI wieku zbliżało się już do 13 milionów.   

Serdecznie dziękuję za przeczytanie artykułu. Zapraszam do lektury pozostałych opracowań dotyczących Moskwy i całego dawnego obszaru radzieckiego.

Więcej informacji o Moskwie można znaleźć w moim przewodniku po tym mieście dostępnym w formie e-booka.