Historia Moskwy cz. 1 – od Jurija Dołgorukiego do Polaków na Kremlu

Dzieje Moskwy sięgają przynajmniej XII wieku, a historia tego miasta obfituje w wiele interesujących, choć często też tragicznych wydarzeń. W pierwszej części opowieści o historii stolicy Rosji przybliżam jej losy od pojawienia się na arenie dziejów do wieku XVII, w którego początkach kluczową rolę odegrali Polacy.

Przyjdź do mnie, bracie, do Moskowa

Pierwsza pisana wzmianka o Moskwie w źródłach historycznych pochodzi z XII wieku. Był to okres rozpadu Rusi Kijowskiej, niegdyś prężnego organizmu państwowego zajmującego większość terenów dzisiejszej Ukrainy, Białorusi i zachodniej Rosji, na mniejsze księstwa. Jednym z władców takich księstw był Jurij Dołgorukij rządzący Księstwem Rostowsko-Suzdalskim, które obejmowało swym zasięgiem także ziemie moskiewskie. Zwrócił się on do swojego sojusznika, księcia czernihowskiego Światosława Olegowicza, z prośbą o spotkanie słowami: „przyjdź do mnie, bracie, do Moskowa” („Приди ко мне, брате, в Москов”). Według niektórych historyków do owego spotkania doszło 4 kwietnia 1147 roku i tę datę rosyjska historiografia przyjmuje za dzień założenia Moskwy.

Konkretne zaproszenie „do Moskowa” musiało oznaczać, że miejsce to było już wówczas znane. Rzeczywiście, odkrycia archeologiczne dokonane na terenie Monasteru Daniłowskiego wskazują na istnienie tam osady słowiańskiej już w IX wieku. Na ziemiach przyszłej Moskwy znajdowały się liczne grodziska z palisadami i fosami z czasem zdominowane przez plemię Wiatyczów.

Położenie tych ziem było wyjątkowo korzystne. Zbiegały się tu liczne szlaki wodne i drogi lądowe łączące stolice okolicznych księstw – Smoleńsk i Połock z Rostowem i Suzdalem czy Riazań z Nowogrodem Wielkim. Sprzyjało to rozwojowi handlu. Jednocześnie przyszła Moskwa leżała nieco na uboczu od głównych szlaków komunikacyjnych między Azją a Europą. Pozwalało to, przynajmniej początkowo, unikać pustoszących najazdów tatarskich.  

Zatem w dniu spotkania książąt „w Moskowie” istniała tam już prężnie rozwinięta osada z fortyfikacjami obronnymi oraz fosą i była ona na tyle bogata, by móc ugościć książąt „wystawną ucztą” jak informuje latopis. Jurij Dołgorukij, który znany był z zakładania nowych grodów i stawiania ufortyfikowanych twierdz postanowił zbudować podobne umocnienia w Moskwie. Z jego inicjatywy w 1156 r. wokół Wzgórza Borowickiego został wzniesiony pierwszy drewniany fragment muru obronnego, który dał początek dzisiejszemu kremlowi. Sam Jurij Dołgorukij jest dziś powszechnie uważany za założyciela Moskwy.  

Wielkie Księstwo i moskiewskie pierścienie

Na przełomie XII i XIII wieku znaczenie Moskwy wzrosło na tyle, że w 1213 r. stała się ona stolicą oddzielnego organizmu państwowego – Księstwa Moskiewskiego. Niestety, w siłę rosły też hordy mongolskie, które w 1238 r. napadły i spustoszyły miasto. Latopis przybliżający przebieg najazdu mówi o pięciu dniach oblężenia i opisuje Moskwę jako miasto z licznymi cerkwiami, monasterami i osadami, co świadczy o znaczeniu i rozmiarze młodego grodu.

Po najeździe mongolskim Księstwo Moskiewskie zostało wcielone w skład Wielkiego Księstwa Włodzimierskiego, a jego ziemie, podobnie jak cała Ruś, poddały się zwierzchnictwu Złotej Ordy. Znaczenie polityczne Moskwy wzrosło, gdy wielki książę włodzimierski Aleksander Newski wydzielił w 1263 r. ziemie moskiewskie swojemu synowi Danielowi, restytuując tym samym Moskwę jako osobny organizm państwowy. W tym okresie dochodzi do licznych wojen pomiędzy poszczególnymi rozdrobnionymi księstwami ruskimi. Ich stawką jest oprócz ziem i wpływów, także tytuł wielkoksiążęcy przysługujący władcy Włodzimierza wiążący się z formalnym panowaniem nad pozostałymi państwami ruskimi. Rządy Daniela (1263-1303) oraz jego syna Jurija (1303-1325) okazały się bardzo korzystne dla rozwoju terytorialnego ich księstwa – w strefie wpływów Moskwy znalazły się Kołomna, Peresław Zaleski i Możajsk.

Niezwykle istotnym okresem dla wzrostu znaczenia Moskwy było panowanie Iwana Kality (1325-1340), czyli drugiego z synów Daniela. Działając sprytnymi metodami (np. udzielanie pożyczek pomniejszym książętom pod zastaw ziem i późniejsze ich skupowanie) bardzo rozszerzył granice swojego państwa. Kalita potrafił także prowadzić roztropną politykę względem mongolskiego chana od którego w 1328 r. otrzymał tzw. jarłyk, czyli zwierzchność nad ziemiami ruskimi. Kalita wyznacza też Moskwę jako siedzibę metropolii ruskiej Cerkwi prawosławnej, również przeniesionej tu z Włodzimierza. Od połowy XIV wieku Wielkie Księstwo Moskiewskie staje się więc najważniejszym ośrodkiem politycznym i religijnym całej Rusi.

Samo XIV-wieczne miasto Moskwa również przeżywa rozkwit, nawet pomimo licznych pożarów i epidemii dżumy. Moskwa liczy wówczas około 30-40 tysięcy mieszkańców. Za panowania Iwana Kality zostają wzniesione pierwsze kamienne cerkwie, a jego wnuk Dymitr Doński rozpoczyna w latach 1367-1368 budowę nowych murów moskiewskiego kremla – tym razem z białego kamienia. Nowe umocnienia bardzo szybko sprawdziły się w walce dwukrotnie broniąc miasta przed wojsk litewskich księcia Olgierda.

Za czasów Dymitra Dońskiego wojska Wielkiego Księstwa Moskiewskiego zwyciężają Mongołów w ważnej bitwie na Kulikowym Polu w 1380 roku. Odtąd Złota Orda zaczyna systematycznie słabnąć, a kolejni władcy Moskwy zdobywają następne księstwa. I tak Wasyl I (1389–1425) przyłącza do Moskwy ziemie Niżnego Nowogrodu, Kaługę i Wołogdę, a Iwan III Srogi (zwany też Wielkim, 1462–1505) – Rostów, Nowogród Wielki i Twer. Władca ten doprowadza do ostatecznego wyzwolenia się z zależności od jarzma mongolskiego, a także poślubia Zofię Paleolog – ostatnią dziedziczkę tronu bizantyjskiego. Po upadku Konstantynopola Wielkie Księstwo Moskiewskie zyskuje na znaczeniu jako spadkobierca tradycji prawosławnej. Pojawia się wówczas koncepcja Moskwy jako „trzeciego Rzymu”, czyli nowego centrum cywilizacji chrześcijańskiej.

Rosnąca potęga Moskwy znajduje w tym okresie odzwierciedlenie w architekturze miasta. Włoscy architekci dokonują przebudowy kremla, a dotychczasowe kamienne mury i wieże zostają zastąpione przez fortyfikacje z cegły. Pod koniec XV wieku Kreml przyjmuje wygląd zachowany w dużej mierze do dnia dzisiejszego. Podgrodzie rozszerza się na wschód od Kremla, Moskwa zaczyna zabudowywać się także wzdłuż rzeki Nieglinnej (na północ od Kremla), Jauzy (wschód) oraz na południowym brzegu rzeki Moskwy.

W 1480 r. w Moskwie zostaje postawiony pierwszy murowany dom mieszkalny, ale w mieście nadal dominuje zabudowa drewniana. Rozwija się rzemiosło, a także handel – przede wszystkim z szeroko pojętym wschodem: Mongołami, Krymem, Imperium Osmańskim czy Persją. Centralnym placem handlowym w Moskwie stawał się już wówczas obszar dzisiejszego Placu Czerwonego, który zgodnie z ukazem Iwana III był przestrzenią wolną od zabudowy.

Z początkiem XVI wieku wielki książę Wasyl III (1505-1533) przyłącza do państwa moskiewskiego ziemię pskowską, smoleńską i riazańską, co w ocenie historyków zakończyło proces jednoczenia Rusi przez Moskwę. W tym czasie w Moskwie konstytuują się organy władzy ogólnopaństwowej, a syn Wasyla Iwan IV Groźny w 1547 r. jako pierwszy przyjmuje tytuł „cara Wszechrusi”.

W tym okresie wykształca się charakterystyczny, pierścieniowy układ urbanistyczny miasta. Najstarsze podgrodzie znajdujące się na wschód od Kremla zostało otoczone palisadą z wiązek żerdzi, których rosyjska nazwa to „kita” (кита). Drewniane fortyfikacje szybko zamieniono na kamienne, ale to pierwotny typ zabudowy zapamiętano. Odtąd ta 40-hektarowa dzielnica stała się „Kitaj-Grodem” (Китай-город). Wokół Kremla i Kitaj-Gorodu ukształtował się Biały Gród (Белый город), którego nazwa pochodzi od długiego na 10km muru z białego kamienia otaczającego ową dzielnicę. Jego przebieg jest tożsamy z dzisiejszym układem Pierścienia Bulwarowego. Największą dzielnicą był tzw. Ziemny Gród (Земляной город) o powierzchni 1300 ha otoczony od końca XVI wieku 16-kilometrowym wałem ziemnym.

Pod koniec XVI wieku Moskwa jest już dużym 100-tysięcznym miastem zmagającym się przede wszystkim z bardzo częstymi pożarami oraz wciąż powtarzającymi się najazdami nieprzyjaciół. Równocześnie miasto wzbogaca się o jeden ze swoich najznakomitszych symboli – stojący na Placu Czerwonym Sobór Pokrowski nazwany później Soborem Wasyla Błogosławionego.

Wielka smuta i Polacy na Kremlu

Początek XVII stulecia był jednym z tragiczniejszych okresów w historii Moskwy. Najpierw w latach 1601-1603 miasto doświadczyło klęski głodu, w rezultacie której życie straciło ponad 100 tysięcy mieszkańców stolicy. Na sytuację w Moskwie wpływały także wydarzenia związane z tzw. wielką smutą, czyli okresem walk o tron, obcych interwencji i głębokiego kryzysu ekonomicznego po śmierci cara Fiodora (1598 r.), ostatniego władcy z dynastii Rurykowiczów. Po ziemie rosyjskie wyciągają ręce zwalczające się nawzajem obozy miejscowych elit, Szwedzi i Polacy, a Moskwa doświadcza wojen i grabieży.

W 1605 r. do miasta wchodzą wspierane przez polskich możnowładców wojska skupione wokół cara Dymitra I Samozwańca, ogłaszającego się jako rzekomo cudem ocalały syn cara Iwana Groźnego i tym samym prawowity pretendent do tronu. Rządy Samozwańca okazały się krótkie – szybko naraził się moskiewskim duchownym nałożeniem wysokich podatków, a lud kłuło w oczy rozpanoszenie polskiej i litewskiej szlachty. Po kilku miesiącach w Moskwie wybuchło powstanie w wyniku którego Dymitr I został zamordowany a carem obwołano przedstawiciela ruskiej szlachty (bojarów) Wasyla Szujskiego.

Tymczasem już w 1606 r. pojawia się kolejny Dymitr Samozwaniec walczący o wpływy na ziemiach moskiewskich. Reagują na to Szwedzi, wspomagając cara Szujskiego w walce z wojskami nowego Samozwańca, których trzon stanowiły zwerbowane przez polskich magnatów oddziały. Na wieść o interwencji szwedzkiej do wojny o rosyjski tron włączają się wojska koronne. Po zwycięstwie nad oddziałami Szujskiego pod Kłuszynem, w nocy z 20 na 21 września 1610 r. regularne wojska polskie pod dowództwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego wkraczają do Moskwy.

Polacy zajmują Kreml oraz Kitaj i Biełyj Gorod, starostą moskiewskim zostaje Aleksander Gosiewski, a król Zygmunt III Waza zaczyna używać tytułu cara Rosji. Moskwa była jednak daleka od podporządkowania się polskiemu panowaniu. Z uwagi na represyjną politykę nowego starosty (np. czystki polityczne, odbieranie broni, kontrole szynków i domów) wśród elit i ludu rośnie chęć buntu, którą podsyca Cerkiew Prawosławna wzywająca do walki „z polskim najeźdźcą i rosyjskimi zdrajcami”. Sytuacji nie łagodziło też zachowanie polskiej załogi liczącej około 3 tysięcy żołnierzy. O ile w trakcie pobytu w Moskwie hetmana Żółkiewskiego wojsko było karne i zdyscyplinowane, to po jego wyjeździe zaczęło dochodzić do gorszących incydentów. Dokonywano grabieży, gwałtów i czynów świętokradczych w cerkwiach.

Pierwszy otwarty bunt przeciw polskiej obecności w Moskwie podniósł się wiosną 1611 r. Dochodzi do walk ulicznych i podpalenia dużej części przedmieść, a Polacy zostają zepchnięci na Kreml. Sytuacja oblężonej polskiej załogi stawała się coraz bardziej dramatyczna. We znaki dawała się ostra zima i głód, który z czasem doprowadził nawet do aktów kanibalizmu. W 1612 roku do Moskwy docierają wojska pospolitego ruszenia przybyłe z Niżnego Nowogrodu pod dowództwem kupca Kuźmy Minina i księcia Dymitra Pożarskiego. W wyniku nieudanej odsieczy wojsk Jana Karola Chodkiewicza Polacy byli zmuszeni do kapitulacji, która nastąpiła 26 października (5 listopada wg kalendarza gregoriańskiego) 1612 r. W kolejnym roku na tron rosyjski wstępuje Michaił Romanow zapoczątkowując dynastię panującą aż do końca istnienia systemu caratu. Jesienią 1618 r. Polacy ponownie podeszli pod Moskwę i bezskutecznie oblegali ją przez kilka tygodni.

Po ustabilizowaniu się sytuacji politycznej, miasto zostaje szybko odbudowane i w połowie XVII wieku ma już 200 tysięcy obywateli. Życie mieszczan w dużej mierze koncentruje się w tzw. słobodach, czyli osadach poddanych bezpośrednio władzy carskiej. W tym okresie w Moskwie jest ich około 150, w tym osiem skupiających cudzoziemców. Krajobraz miasta coraz bardziej wypełnia się cerkwiami i monasterami, a zewsząd widoczne jest wzgórze kremlowskie. W siedemnastym stuleciu w Moskwie powstaje też pierwszy wodociąg, kamienny most oraz wyższa uczelnia – Akademia Słowiańsko-Grecko-Łacińska. Siedemnastowieczną Moskwą wstrząsnęły też dwa wielkie powstania ludności. Pierwszym był bunt solny z 1648 r. przeciwko nowemu podatkowi od soli oraz bunt miedziany (1662 r.) spowodowany drożyzną wywołaną przez wprowadzenie do obiegu kiepskiej miedzianej monety. Oba zrywy doprowadziły do ustępstw władzy, jednak zostały okupione ogromnymi stratami wśród buntującej się ludności.

Dziękuję za przeczytanie artykułu. W kolejnej części przybliżę dzieje Moskwy w czasach Piotra I, epoce wojen napoleońskich i rewolucji roku 1917. Już teraz serdecznie zapraszam!

Więcej informacji o Moskwie można znaleźć w moim przewodniku po tym mieście dostępnym w formie e-booka.