Mauzoleum Lenina – cz. 1 – historia

Mauzoleum Włodzimierza Lenina znajdujące się na Placu Czerwonym jest jedną z najbardziej kontrowersyjnych atrakcji Moskwy. W pierwszym artykule poświęconym tej osobliwej budowli opowiem jak doszło do tego, że Lenin wbrew panującej ideologii został potraktowany jak swoista świecka relikwia.

Opowieść o mauzoleum Lenina w formie filmu dokumentalnego znajdziesz na YouTube:

Śmierć wodza i koncepcje pochówku

Włodzimierz Ilicz Uljanow zwany Leninem zmarł 21 stycznia 1924 roku w podmoskiewskiej osadzie Gorki (dziś Gorki Lenińskie). Jego ciało przybyło do Moskwy specjalnym pociągiem i zostało wystawione na widok publiczny. Do stolicy ściągały setki tysięcy mieszkańców ZSRR, którzy chcieli oddać ostatni pokłon wodzowi Rewolucji Październikowej. Zwłoki Lenina poddano wcześniej balsamowaniu, co było standardową procedurą. Uczyniono tak, by zakonserwować zwłoki celem poddania ich ewentualnej sekcji oraz utrzymania w dobrym stanie przez kilka dni aż do właściwego pogrzebu. Ten miał mieć miejsce 27 stycznia.

Dla celów zorganizowania pogrzebu powstała specjalna komisja złożona z najwyższych dygnitarzy radzieckich tamtego czasu – w jej skład weszli m.in. Józef Stalin i Lew Trocki, a przewodniczącym został Feliks Dzierżyński.

Początkowo nie istniały żadne plany utworzenia stałego mauzoleum. Współcześnie pojawia się wprawdzie hipoteza mówiąca o spotkaniu Biura Politycznego jeszcze rok przed śmiercią na którym sam Józef Stalin miał wysunąć propozycję zabalsamowania ciała Lenina i wystawienia go na widok publiczny. Trudno uwierzyć, że tak wytrawny polityczny gracz jak Józef Stalin mógł jeszcze za życia Lenina otwarcie snuć plany o jego pośmiertnych losach. Skończyłoby się to posądzeniem Stalina o zdradę i działanie mające na celu obalenie Lenina.

Faktem jest, że podczas pierwszego posiedzenia owej komisji ds. pogrzebu zaproponowano pochówek Lenina przy murze kremlowskim obok spoczywających już tam innych bolszewików m.in. Jakowa Swierdłowa. Dla wodza przewidywano zamkniętą cynową trumnę.

Między czasie, wraz z falą „pielgrzymów” przybywających oddać Leninowi pokłon, do siedziby partii zaczęły napływać ogromne ilości listów i petycji. Robotnicy i członkowie partii niższego szczebla zwracali się z prośbą o przedłużenie okresu wystawienia ciała Lenina na widok publiczny tak, by wszyscy chętni mogli pożegnać się z wodzem.

Taką wersję przyjmowała przynajmniej oficjalna historiografia radziecka. Według niej, to Stalin miał się „wsłuchać w głos ludu” i wysunąć pomysł zabalsamowania ciała Lenina. Planem Stalina było danie ludowi radzieckiemu siebie w osobie cara, a Lenina jako nowego boga. Pomysłowi stałego wystawienia ciała Lenina na widok publiczny i stworzenia swego rodzaju obiektu kultu quasireligijnego sprzeciwiał się Lew Trocki. Argumentował, że zrobienie z Lenina relikwii stoi w jawnej sprzeczności z ideami marksistowskiego materializmu. Ważny głos w dyskusji nad doczesnymi szczątkami Lenina miała jego żona Nadieżda Krupska. Początkowo opowiadała się za pochowaniem swojego męża wraz z innymi rewolucjonistami przy murze kremla. Później jednak zgodziła się na wystawienie Lenina na widok publiczny jeszcze przez miesiąc od dnia pogrzebu.

Aby przygotować się do pogrzebu polecono znakomitemu architektowi Aleksiejowi Szczusiewowi wzniesienie konstrukcji, w której będzie można umieścić ciało wodza i umożliwić wejście do środka żałobnikom. Projekt inspirowany piramidą schodkową i zigguratem powstaje w zaledwie pół nocy. Fizyczna budowa pierwszego drewnianego mauzoleum trwa tylko trzy dni!

Pogrzeb Lenina odbywa się 27 stycznia. Po uroczystościach ciało pozostało w tymczasowym mauzoleum. Co trzy dni specjalna komisja badała stan zwłok. Dzięki balsamowaniu przeprowadzonemu tuż po śmierci, a przede wszystkim dzięki wyjątkowo niskim temperaturom panującym tej zimy w Moskwie, udawało się utrzymać szczątki Włodzimierza Lenina w zaskakująco dobrej formie.

Ponadto, w kolejnych miesiącach umacniała się pozycja Józefa Stalina w strukturach Partii i tym samym los ciała Lenina został przesądzony – Szczusiewowi polecono wybudować nowe, bardziej okazałe mauzoleum, a radzieckim naukowcom przypadło zadanie zakonserwowania ciała Lenina na możliwie długi czas.

Kolejne mauzolea i balsamowanie ciała Lenina

Badania i faktyczne prace nad balsamowaniem ciała Lenina ruszyły w marcu 1924 roku. Zespół naukowców pracował pod przewodnictwem dwóch wybitnych naukowców – Borysa Zbarskiego i Włodzimierza Worobiowa. Zbarski był biochemikiem, natomiast Worobiow jako profesor medycyny uniwersytetu w Charkowie specjalizował się w mumifikacji zwierząt, a także organów ludzkich dla celów dydaktycznych.

Naukowcy pracowali bezpośrednio w pierwszym tymczasowym mauzoleum, które zamknięto dla odwiedzających i przekształcono w laboratorium. W tym czasie Szczusiew pracował już nad nową budowlą, w której odpowiednio zakonserwowane ciało Lenina miało spocząć już na stałe.

Zbarski i Worobiow opracowali nowatorską i nietestowaną wcześniej autorską metodę konserwacji. Wykonywali kąpiele ciała m.in. w roztworze formaliny, aldehydu mrówkowego, gliceryny i octanu potasu. Należy pamiętać, na jakie ryzyko narażali się naukowcy w wypadku niepowodzenia całego przedsięwzięcia. Nie byli pewni ani swojej metody ani tego, jak długo utrzyma się ciało poddane zabiegom. Wyjścia jednak nie było, ponieważ za niewykonanie misji o tak wielkiej wadze Zbarskiego i Worobiowa czekałyby równie wielkie konsekwencje.

Po czterech miesiącach prac nad ciałem Lenina, naukowcy przedstawili efekty swoich prac władzom państwowym ogłaszając swój sukces. Szczątki wodza rewolucji nie stały się mumią, jak w przypadku egipskich faraonów, a zachowały sprężystość i elastyczność, a przede wszystkim – stosunkowo naturalny wygląd.

Odpowiednio zakonserwowane ciało Lenina zostało ponownie wystawione na widok publiczny 1 sierpnia 1924 roku. Złożono go w drugim mauzoleum Szczusiewa, które nadal było konstrukcją drewnianą. W 1929 roku rozpoczęto prace nad trzecim mauzoleum, tym razem już z marmuru i kamienia. Oddano go do użytku w październiku 1930 roku i jest to budynek stojący na Placu Czerwonym do dziś.

Mózg Lenina poza mauzoleum

Osobno potraktowano mózg Lenina. Naturalnie, w Związku Radzieckim oficjalnie sądzono, że pierwszy przywódca państwa musiał być geniuszem o wyjątkowym umyśle. Chciano zatem ów geniusz zbadać na płaszczyźnie biologicznej. Mózg Lenina wyjęto z ciała i przewieziono do specjalnie stworzonego w tym celu Instytutu Mózgu. Organ został podzielony na 32 tysięce (!) małych kawałków (tzw. preparatów), które badano przez kolejne 50 lat. Skupiano się głównie na prawej półkuli mózgu, ponieważ lewa część była znacząco wyniszczona wylewem, którego Lenin doświadczył w ostatnich latach swojego życia.

Jakie wnioski wyciągnięto z owych badań nad mózgiem Lenina? Wybitny niemiecki neurolog Oskar Vogt zatrudniony przez bolszewików do kierowania Instytutem Mózgu mówił o szczególnych cechach budowy układu piramidowego mózgu Lenina. Jednak współcześni naukowcy uważają, że około jednej trzeciej populacji posiadać może podobne do Lenina cechy, co nie czyni nikogo „geniuszem”. Wydaje się, że Vogt swoimi wnioskami musiał spełnić określone oczekiwania partii komunistycznej, a mózg Lenina w żadnym razie nie świadczy o jego rzekomej wybitności.

Lenin w Tiumeni

Największym wyzwaniem lat 30. było znalezienie odpowiedniego sarkofagu, w którym trzymano by ciało Lenina w odpowiedniej temperaturze i wilgotności powietrza. Pierwszy sarkofag spełniał swoje zadanie, jednak na szklanych ścianki odbijały wizerunki odwiedzających mauzoleum co skutecznie uprzykrzało „zwiedzanie”. Innym problemem były oświetlające ciało Lenina żarówki, które nagrzewając się szkodliwie podwyższały temperaturę wewnątrz sarkofagu.

Prawdziwe wyzwanie przed pracownikami mauzoleum postawiono po wybuchu Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Już 3 lipca 1941 roku na rozkaz Stalina ciało Włodzimierza Lenina przewieziono do odległego o 2000 km od Moskwy miasta Tiumeń. Wagon do transportu ciała został wyposażony w specjalne amortyzatory niwelujące drgania, zadbano także o instalację regulującą mikroklimat. W ciągu kilku dni transport dotarł do Tiumeni – lokalne władze dopiero wtedy dowiedziały się czym naprawdę jest anonsowana „tajna przesyłka” ze stolicy.

Na Syberii ciało Lenina przebywało prawie cztery lata będąc złożone w budynku miejskiego technikum rolniczego w Tiumeni. Do Moskwy Lenin powrócił w marcu 1945 roku. W całym tym okresie moskiewski budynek mauzoleum podobnie jak cały Plac Czerwony i Kreml został zamaskowany, by uniemożliwić niemieckim bombowcom skuteczne naloty.

Stalin w Mauzoleum Lenina

Po śmierci Józefa Stalina 5 marca 1953 roku niemal oczywistym było potraktowanie ciała „nieodżałowanego przywódcy ludzkości” tak, jak to wcześniej uczyniono ze zwłokami Lenina. Pierwszym pomysłem było wybudowanie nowego panteonu, w którym chciano złożyć Lenina, Stalina oraz innych „wielkich” komunistów. Ostatecznie zdecydowanie się jedynie na wariant złożenia Józefa Stalina obok jego poprzednika w już istniejącym już mauzoleum.

Stalin w mauzoleum przetrwał tylko kilka lat, ze względu na zapoczątkowaną przez Nikitę Chruszczowa politykę destalinizacji i walki z kultem jednostki. Już w 1956 roku opowiedział się on za usunięciem Stalina z mauzoleum. Ostatecznie, decyzję podjęto dopiero jesienią 1961 roku. Pod osłoną nocy wyniesiono ciało Stalina z mauzoleum i złożono tuż obok, przy kremlowskim murze, wśród innych pochowanych tam już komunistów. Co było zaskoczeniem dla władz radzieckich, nie odnotowano żadnych niepokojów społecznych ani incydentów na tym tle.

W ostatnich dziesięcioleciach istnienia Związku Radzieckiego mauzoleum Lenina kojarzyło się przede wszystkim z niewyobrażalnie wręcz długimi kolejkami przybywających do Moskwy, by pokłonić się przywódcy rewolucji. W koncesjonowanych polskojęzycznych przewodnikach po ZSRR autor zachwycał się wręcz wieloetniczną mozaiką narodów ZSRR stojących zgodnie w jednym celu – oddania hołdu Leninowi. Ze specjalnego tarasu na mauzoleum przywódcy odbierali także defilady wojskowe.

Zdarzały się także incydenty. Odnotowano próby m.in. oblania sarkofagu atramentem, stłuczenia go młotkiem, kamieniem czy też splunięcia na Lenina. W 1967 roku pewien mieszkaniec Kowna (wówczas Litewska SSR) zdetonował ładunek wybuchowy przy wejściu do mauzoleum, w wyniku czego śmierć poniosło kilka osób (wśród nich sam autor zamachu o nazwisku Krysanow).

Co o swoim pochówku sądził sam Lenin?

Na koniec warto odpowiedzieć na pytanie jak chciał być pochowany sam Lenin? Przywódca Rewolucji Październikowej umarł dość młodo, bo w wieku 53 lat i jak mówią historycy o swojej śmierci niewiele myślał. Wiadomo, że w kilku wypowiedziach skłaniał się ku kremacji, wspominał o konieczności wybudowania krematoriów w nowopowstającym Kraju Rad. Z całą pewnością nie zachowała się żadna „ostatnia wola” Lenina, w której wprost pisałby o organizacji swojego pochhówku.

Bardzo rozpowszechniona jest wersja o pragnieniu Włodzimierza Lenina, by spocząć w jednej mogile ze swoją matką Marią na Cmentarzu Wołkowskim w Petersburgu. Historia ta nie znajduje klarownego potwierdzenia w źródłach z epoki. Natomiast dosyć często wykorzystuje się ją jako jeden z argumentów zwolenników likwidacji mauzoleum i pochowania Lenina w sposób tradycyjny. Temat ten będę kontynuował w najbliższej przyszłości.

Dziękuję za przeczytanie tego artykułu. Już teraz zapraszam na jego kontynuację. W drugiej części opowieści o Mauzoleum Lenina przyglądam się bliżej jego współczesnemu funkcjonowaniu – jak go zwiedzić i jak odbierany jest w dzisiejszej Rosji? Czy są plany likwidacji mauzoleum? Ile kosztuje utrzymanie Lenina w dobrej formie i jak często poddaje się go konserwacji?

Źródła:

• Histmag.org: https://histmag.org/Ateista-relikwia.-Pogrzeb-i-mauzoleum-Lenina-9001
• Lenta.ru: https://lenta.ru/articles/2020/04/22/lenin150/
• Ru.wikipedia.org: Смерть и похороны_Ленина; Мавзолей_Ленина
• Youtube: Почему невозможно закрыть мавзолей?
• J. Sprechowicz, Turysta polski w Związku Radzieckim