GUM – najznakomitszy dom towarowy Rosji

Moskiewski GUM, czyli Główny Dom Towarowy to jedna z najdroższych galerii handlowych całej Rosji. Ogromny budynek GUMu zajmuje niemal całą wschodnią pierzeję Placu Czerwonego i powszechnie uważa się go za arcydzieło architektury końca XIX wieku.

W poprzednich artykułach opisywałem już inne atrakcje Placu Czerwonego w Moskwie – Sobór Wasyla Błogosławionego oraz Mauzoleum Lenina – jego historię i współczesność. Zapraszam do zapoznania się z nimi.

Historia handlu w centrum Moskwy

Handel w centrum Moskwy istniał niemal „od zawsze”. Z całą pewnością wiemy, że na przestrzeni uliczek znajdujących się na wschód od centralnego Placu Czerwonego kramy kupieckie funkcjonowały już ponad 400 lat temu. Wtedy też, za czasów cara Borysa Godunowa (przełom XVI i XVII wieku) postawiono pierwsze niewielkie murowane budynki o funkcji handlowej, dokładnie w miejscu gdzie znajduje się dzisiejszy GUM.

Za panowania carycy Katarzyny II (koniec XVIII stulecia) podjęto się postawienia jednego dużego gmachu domu towarowego w stylu klasycystycznym. Projekt i sama budowa były przygotowane i prowadzone w pośpiechu i niedbale. Dodatkowo wielki pożar Moskwy roku 1812 spowodował konieczność odbudowy już powstałego budynku, co niekorzystnie wpłynęło na jego ogólny stan.

Nic więc dziwnego, że zaledwie kilkadziesiąt lat później moskiewski kompleks kramów handlowych wymagał co najmniej gruntownej przebudowy i modernizacji. Pod koniec lat 60. XIX wieku władze Moskwy były zdecydowane na postawienie w miejscu pierwszego nieudanego domu towarowego zupełnie nowego budynku. Przeciwko temu pomysłowi zaprotestowali kupcy i właściciele istniejących kramów.

Bezowocne negocjacje między stroną kupiecką a miejską trwały w sumie prawie 20 lat. Zrozumiałe były obawy ponad 500 handlarzy, którym początkowo nie dano gwarancji, że w nowym budynku będą mogli nadal prowadzić swoją działalność gospodarczą. Z drugiej strony, kramarze podejmowali naiwne próby wzbogacenia się na przebudowie wysuwając żądania przyznania im praw własności do ziemi na której stanąć miał nowy powiększony dom towarowy.

Gdy kolejne rundy rozmów kończyły się patem, miasto postanowiło zaostrzyć kurs wobec kupców. W 1886 roku stary budynek został zamknięty z przyczyn technicznych (wymówka ta była bardzo racjonalna). Kupców przeniesiono do tymczasowych straganów na Placu Czerwonym, a ich obroty znacząco spadły. Wówczas handlarze dali za wygraną i przystąpili jako towarzystwo akcyjne do budowy nowego gmachu handlowego.

W listopadzie 1888 roku ogłoszono powszechny konkurs na projekt budynku głównego moskiewskiego domu towarowego. Przed architektami postawiono zadanie spełnienia wymagań „racjonalności, ekonomiczności i zachowania harmonii architektonicznej z historycznym pejzażem”. Do komisji konkursowej spłynęły 23 projekty, w większości dość podobne do siebie, spośród nich nagrodzono trzy. Pierwsze miejsce zajęła praca petersburskiego architekta Aleksandra Pomierancewa, który za swój projekt otrzymał ogromną kwotę 6000 rubli (dla porównania miesięczna pensja robotnika w tym czasie wynosiła jedynie 30 rubli).

Dwa lata trwała rozbiórka starych kramów. 21 maja 1890 roku położono kamień węgielny pod nowych gmach. Prace w 1891 toczyły się wyjątkowo intensywnie, jednocześnie na budowie przebywało nawet do 3000 robotników. Dzięki temu już pod koniec roku udostępniono handlarzom część budynku. Uroczyste otwarcie nowego domu handlowego (nie nazywanego jeszcze wtedy GUMem) miało natomiast miejsce 2 grudnia 1893 roku.

GUM jako nowatorskie rozwiązanie architektoniczne

Pomierancewowi i pomagającym mu artystom (m.in. Włodzimierz Szuchow) udało się zaprojektować budynek, który z jednej strony spełniał zachowawcze wymogi konkursowe, a z drugiej był nowatorskim jak na Rosję dziełem doskonale oddającym ducha epoki przemysłowej XIX wieku. Fasadę, ściany boczne oraz zdobienia wewnętrzne utrzymano w tzw. stylu pseudoruskim (neoruskim) korespondującym z wybudowanym wcześniej przy Placu Czerwonym głównym gmachem Muzeum Historycznego.

Technicznie nowy moskiewski dom towarowy stanowiło 16 osobnych dwupiętrowych budynków połączonych trzema długimi pasażami dziś zwanymi „liniami”. Z czasem owe szesnaście budynków scalono w cztery zorientowane równolegle do Placu Czerwonego. Pasaże natomiast były kryte półkolistym szklanym dachem wzmocnionym stalową konstrukcją. I to właśnie ów dach stał się szeroko podziwianym symbolem nowoczesnego moskiewskiego handlu i architektury końca XIX wieku. Choć sprawia on wrażenie bardzo lekkiego, to jednak ażurowy metalowy „szkielet” waży aż 800 ton.

Wspaniałość i nowoczesność gmachu nie kończyła się jedynie na zachwycających dachach. W momencie oddania do użytku był to zdecydowanie najlepiej rozwinięty pod kątem technicznym budynek Moskwy. Posiadał własną elektrownię, centralne ogrzewanie, kanalizację z niezależnym ujęciem wody, a nawet telegraf. Nic dziwnego, że oprócz kupców zaczął przyciągać również innych przedsiębiorców, dla których szczytem prestiżu było posiadanie własnego biura czy pracowni na górnych piętrach nowoczesnego domu towarowego przy Placu Czerwonym.

Handlem zajmowali się zaś najbardziej znani i bogaci kupcy moskiewscy czasów przedrewolucyjnych, w tym liczni dostawcy towarów na dwór carski. Obok nich swoje usługi świadczyli też fryzjerzy, restauratorzy i bankierzy. Na piętrze domu towarowego znajdowała się również sala taneczna, w której od czasu do czasu odbywały się koncerty i wernisaże sztuki. Nowy dom towarowy był uważany za swoiste „miasto w mieście”, wizytówka rosyjskiego kapitalizmu przełomu XIX i XX wieku, doceniane za wysoką jakość towarów i obsługi nawet poza granicami Imperium Rosyjskiego.

Złoty okres idealnego kapitalistycznego światka kończy się wraz z ustanowieniem władzy radzieckiej. Budynek przyjmuje wtedy nazwę Państwowego Domu Towarowego (ros. Государственный универсальный магазин) i zyskuje odtąd stosowany skrót GUM. Początkowo handluje się tu przede wszystkim przedmiotami codziennego użytku i materiałami propagandowymi takimi jak flagi czy portrety radzieckich mężów stanu. Większość lokali zostaje zaadaptowana na biura partyjne i ministerialne albo zwyczajnie stała pusta.

Od lat 30. handel całkowicie znika z GUMu. Po wojnie pojawia się nawet pomysł zburzenia domu towarowego i wybudowania w tym miejscu gigantycznego pomnika zwycięstwa w II Wojnie Światowej. Idea ta zyskuje uznanie Stalina i według miejskiej legendy tylko śmierć wodza w 1953 roku ratuje gmach. Za czasów Chruszczowa postanowiono przywrócić do GUMu jego główną funkcję handlową.

Odtąd aż do upadku ZSRR będzie to koncesjonowany, najbardziej ekskluzywny dom towarowy całego Kraju Rad. W GUMie nie istniały problemy z zaopatrzeniem, tutaj nomenklatura partyjna mogła zaopatrzyć się w towary deficytowe niedostępne dla reszty obywateli. O powszechnej dostępności wszelkich dóbr zapewniało hasło reklamowe „Czego potrzebuje żołądek, ciało lub rozum – tego człowiekowi dostarcza GUM” (Все, что требует желудок, тело или ум, — Все человеку предоставляет ГУМ).

Lata 90. przynoszą zmianę właściciela. Odtąd dom towarowy nie będzie już „państwowy”. Jednak rozwinięcie skrótu GUM bardzo mocno zakorzeniło się w świadomości społecznej, dlatego odtąd GUM staje się „Głównym Domem Towarowym” (ros. Главный универсальный магазин). W końcu XX wieku dzięki kolejnym renowacjom przekształca się on stopniowo w nowoczesne i ekskluzywne centrum handlowe.

GUM we współczesnej Moskwie

Współcześnie moskiewski Główny Dom Towarowy jest jedną z najbardziej ekskluzywnych i wyjątkowych galerii handlowych całej Rosji. Ze względu na prestiżowe położenie i idące za tym bardzo wysokie czynsze zdecydowaną większość powierzchni handlowej wynoszącej 35 000 m² zajmują salony bardzo drogich marek. Wiele z nich nie ma swoich oddziałów stacjonarnych w Polsce.

Oprócz sklepów i punktów usługowych GUM posiada także swój kompleks kinowy na który składają się trzy sale. Wyróżnia się największa z nich mogąca pomieścić 70 widzów. Udało się tam zachować wiele oryginalnych elementów z początku XX wieku m.in. widoczne na zdjęciu wspaniałe żyrandole. Komfort seansu poprawiają też bardzo miękkie i wygodne fotele.

Zdecydowanie najwspanialszą salą w GUMie jest tzw. sala wystawowa (ros. Демонстрационный зал). Przed rewolucją odbywały się tu koncerty dla kupieckiej elity, zaś po rewolucji – dla partyjnej. Na fali odwilży czasów Chruszczowa urządzano tu pokazy mody krajowych projektantów. Na widowni mógł zasiąść każdy po opłaceniu niewielkiej kwoty za wstęp. Cieszyły się one ogromną popularnością, gdyż dla moskwian była to jedyna szansa na udział w widowisku z muzyką na żywo i modnie ubranymi pięknymi modelkami.

Dziś sala wystawowa zachwyca uczestników konferencji, wystaw, bankietów, a nawet… wesel, gdyż co bardziej zamożni Rosjanie mogą wynająć tę przestrzeń dla organizacji także i tego typu imprezy.

W GUMie nawet toaleta jest droga i prestiżowa. Odwiedzający galerię mogą skorzystać z tzw. historycznej toalety (ros. исторический туалет). Jest to pieczołowicie zrekonstruowana toaleta z czasów przedrewolucyjnej świetności budynku.

Wnętrze toalety rzeczywiście zachwyca bogactwem i przepychem wykończenia. Nie tylko wystrój jest tutaj droższy i lepszy. Również artykuły higieniczne oferowane korzystającym z toalety są o wiele lepszej jakości. Ponadto mamy tu możliwość także wzięcia prysznica, a nawet ogolenia się i umycia zębów – za dodatkową opłatą otrzymujemy na życzenie potrzebne akcesoria.

Toaleta spełnia naturalnie swoją najbardziej oczywistą funkcję, ale jest także swego rodzaju muzeum, które pozwala przenieść się do czasów przedrewolucyjnej świetności moskiewskiego kupiectwa. I stąd za skorzystanie z tej toalety płacimy bardziej jak za bilet wstępu do muzeum. O ile za wejście do innych „zwykłych” toalet w GUMie żąda się 50 rubli (ok. 2,5 zł), tak za tę „historyczną” płacimy 200 rubli (ok. 10 zł).

Główny Dom Towarowy to jedno z tych miejsc do których trafiają w zasadzie wszyscy turyści odwiedzający stolicę Rosji. Nawet jeśli nie planujemy żadnych zakupów, to warto przespacerować się choćby kilka minut po wspaniałych pasażach GUMu. Zachwyceni będą nie tylko miłośnicy XIX wiecznej architektury. Zdecydowanie polecam wejście w ciągu dnia, najlepiej słonecznego, kiedy doskonale doświetlone przez przeszklony dach wnętrza prezentują się wyjątkowo okazale.

Więcej informacji o Moskwie można znaleźć w moim przewodniku po tym mieście dostępnym w formie e-booka.