Sobór Chrystusa Zbawiciela w Moskwie

Sobór Katedralny Chrystusa Zbawiciela w Moskwie jest formalnie najważniejszą świątynią rosyjskiego prawosławia. Sobór ten budowano dwukrotnie – w XIX wieku oraz kilkanaście lat temu, po tym jak bolszewicy wysadzili oryginalną budowlę w powietrze.

Wersja YouTube artykułu dostępna poniżej:

Pierwszy projekt na Wróblowych Wzgórzach

Powstanie Soboru Katedralnego Chrystusa Zbawiciela (formalnie: Sobór Narodzenia Pańskiego) jest związane ze zwycięstwem Rosji nad napoleońską Francją w tzw. wojnie ojczyźnianej 1812 roku. Jeden z dowódców wojsk carskich, generał Piotr Kikin zaproponował wzniesienie wotum dziękczynnego narodu za wyzwolenie ziem rosyjskich z rąk Napoleona. Pomysłodawca nawiązał do świątyń dziękczynnych wznoszonych na Rusi już wcześniej m.in. Soboru Wasyla Błogosławionego na Placu Czerwonym.

Idea spodobała się carowi Aleksandrowi I, który pod koniec 1812 roku wydał manifest, w którym zobowiązał się do wybudowania świątyni „wdzięczności Opatrzności Bożej, która zbawiła Rosję od grożącej jej zagładzie”. W 1814 roku rozpisano międzynarodowy konkurs na projekt cerkwi. Zwyciężył młody, 27-letni architekt Karl Witberg. Jego zamysłem było stworzenie ogromnej świątyni, która przyćmi wielkością i splendorem Bazylikę św. Piotra w Rzymie.

Założono budowę świątyni o 240 (!) metrach wysokości otoczonej kolumnadą składającą się z aż sześciuset kolumn! Wnętrze miało być bardzo jasne i mieścić ogromny panteon poległych w wojnie z Napoleonem.

Jako miejsce budowy świątyni wybrano znajdujące się na południowym zachodzie Moskwy Wróblowe Wzgórza (ros. Воробьёвы горы). 12 października 1817 roku, w piątą rocznicę oswobodzenia miasta od wojsk francuskich, odbyła się uroczystość wbudowania kamienia węgielnego. Pomimo ogromnych nakładów finansowych budowa przez kilka lat nie wyszła poza fundamenty.

Największą trudnością okazała się gleba – miękka i piaszczysta, nie będąca w stanie utrzymać tak masywnej konstrukcji. Na domiar złego, architektowi Witbergowi udowodniono sprzeniewierzanie pieniędzy przeznaczonych na budowę świątyni. Odsunięto go od projektu i po kilkuletnim procesie zesłano na katorgę. Nowy car Mikołaj I nakazał w 1825 roku wstrzymać wszelkie prace.

Dzieło życia Konstantyna Thona

Car Mikołaj I postanowił rozpocząć budowę świątyni dziękczynnej w nowym miejscu i według nowego projektu. Głównym architektem stał się znany carowi Konstantyn Thon, który tworzył w bliskim Mikołajowi I stylu bizantyjsko-rosyjskim. Cerkiew zaczęto budować w ścisłym centrum Moskwy, zaledwie kilkaset metrów od Kremla. Teren ten był wówczas zabudowany m.in. przez kobiecy klasztor. Według legendy, niezadowolona z wyburzenia klasztoru i konieczności przeprowadzki opatka monasteru miała rzucić klątwę mówiąc „to miejsce będzie puste!”.

Projekt Konstantyna Thona zakładał budowę świątyni na planie równoramiennego krzyża greckiego. Wysokość świątyni wynosić miała 103,5 metra. Na poziomie parteru sobór okalało obejście z marmurowymi tablicami i wypisanymi na nich nazwiskami bohaterów wojny ojczyźnianej. Wnętrze projektowano jako przestronne, jasne i ozdobione freskami.

Budowa rozpoczęła się w 1837 roku i trwała aż do roku konsekracji – 1883. Architekt Konstantyn Thon poświęca jej większość swojego życia, niestety nie dożywając oficjalnego zakończenia prac. Umiera w 1881 roku widząc świątynię w stanie bliskim ukończeniu.

Od momentu poświęcenia świątyni staje się ona głównym miejscem celebracji ważnych rocznic państwowych – stulecia zwycięstwa nad Napoleonem w 1912 roku czy 300. rocznicę objęcia władzy przez Romanowów (1913 rok). Niestety, władza bolszewicka już w 1918 roku decyduje o zamknięciu soboru.

Pałac Rad w miejsce soboru

W latach 20. świątynia pozostawała zamknięta. Polityka władz radzieckich wobec religii zaostrzyła się pod koniec trzeciego dziesięciolecia XX wieku. W 1929 roku Stalin ogłosił program „bezbożnej pięciolatki” ukoronowaniem którego miała być eliminacja wszelkich odniesień do Boga i religii z przestrzeni publicznej oraz fizyczna eliminacja kapłanów i świątyń.

2 lipca 1931 roku zostaje podjęta decyzja o zburzeniu Soboru Chrystusa Zbawiciela. Początkowo zaczęto rozbierać świątynię cegła po cegle jednak okazało się, że taka metoda jest zbyt trudna i czasochłonna. Postanowiono zatem podłożyć pod sobór ładunki wybuchowe. 5 grudnia 1931 roku mieszkańcy Moskwy byli świadkami dwóch potężnych eksplozji – pierwsza okazała się niewystarczająca do sforsowania masywnych murów cerkwi.

Porządkowanie gruzowiska zajęło półtora roku. Drogocenne wyposażenie cerkiewne zrabowano już wcześniej. Marmury i kamienie wykorzystano przy budowie stacji moskiewskiego metra, do utwardzenia dróg, część znalazło się w muzeach.

Na miejscu soboru komuniści planowali postawić Pałac Rad, czyli miejsce na zjazdy partyjne przedstawicieli poszczególnych republik ZSRR. Budynek miał powstać w monumentalnym stalinowskim stylu i stać się najwyższym wieżowcem świata – 415 metrów wysokości łącznie z ogromną 100-metrową figurą Lenina na szczycie. Sam wskazujący palec wodza miał mieć aż 6 metrów długości!

Faktyczna budowa Pałacu Rad rozpoczęła się w 1935 roku. Przez kilka lat udało się wylać fundamenty i fragmenty podstawy wieżowca. W momencie wybuchu Wielkiej Wojny Ojczyźnianej (czerwiec 1941 roku) przedsięwzięcie wstrzymano. Po wojnie zaś o budowie praktycznie zapomniano.

Basen „Moskwa” i topiciele-mściciele

Przez kilkanaście lat w Moskwie straszył więc ogromny porzucony plac budowy. W 1960 roku postanowiono fundamenty dosłownie zatopić i urządzić w miejscu dawnego soboru największy odkryty basen świata o nazwie „Moskwa”.

Basen funkcjonował tu w latach 1960-1994. Miał aż 130 metrów średnicy i funkcjonował przez okrągły rok posiadając systemy podgrzewania wody.

Basen w miejscu soboru budził oczywiście kontrowersje. Niektórzy uważali zabawę w tym miejscu za niegodną i powtarzali hasło „był sobór, potem rupiecie, a teraz hańba” (rymujące się z ros. Был храм, потом хлам, теперь – срам). Rozpowszechniała się też miejska legenda o masowych utonięciach w basenie spowodowanych działalnością grupy grasujących tam „mścicieli soboru”.

Odbudowa Soboru Chrystusa Zbawiciela

Już pod koniec lat 80. pojawiły się liczne głosy wzywające do odbudowy zniszczonej świątyni. Inicjowano też pierwsze zbiórki pieniędzy. Niestety, w warunkach szalejącej inflacji i niestabilności gospodarczej pieniądze zebrane do 1992 roku straciły swoją wartość.

Formalną decyzję o odbudowie władze Moskwy podejmują we wrześniu 1994 roku. Prace ruszają pod koniec tego samego miesiąca przy poparciu prezydenta Jelcyna. Kwota jaką wydano na odbudowę soboru jest oficjalnie nieznana. Darowizny pochodziły z budżetu państwa i instytucji państwowych oraz setek tysięcy wpłat od prywatnych darczyńców. Nieoficjalnie szacuje się, że całe przedsięwzięcie zamknęło się w 100 milionach dolarów!

Z projektowego punktu widzenia, odbudowa soboru nie była zadaniem nazbyt skomplikowanym. Istniała bardzo dobrze zachowana dokumentacja techniczna i fotograficzna oryginalnej świątyni. Odbudowany sobór z zewnątrz praktycznie niczym nie różni się od pierwotnego. Niekiedy zastosowano inne materiały dla zdobień lub udoskonalono technicznie pewne rozwiązania jak np. mechanizm otwierania drzwi wejściowych. W XIX-wiecznym soborze do otwarcia masywnych wrót potrzebnych było kilku mężczyzn. Teraz poradzi sobie z nimi nawet słabsza fizycznie starsza kobieta.

Wewnątrz odbudowany sobór stał się cerkwią dwupoziomową. Otóż budowniczowie Pałacu Rad znacząco pogłębili teren stawiając fundamenty pod przyszły wieżowiec. W momencie przystąpienia do odbudowy świątyni postanowiono dobrze zachowane fundamenty pałacu wykorzystać na urządzenie w nich cerkwi Przemienienia Pańskiego, zaś na poziomie właściwym odbudować historyczny Sobór Chrystusa Zbawiciela. Obecnie z poziomu ulicy wchodzimy do właściwego soboru z którego później schodami zejść można do nowej cerkwi.

Pierwsza liturgia w jeszcze nieukończonym soborze odbyła się na Wielkanoc roku 1996. W 2000 roku zakończono wszystkie prace i 19 sierpnia patriarcha Aleksy II dokonał konsekracji świątyni. Od tego czasu Sobór Chrystusa Zbawiciela jest główną świątynią przywódcy rosyjskiego prawosławia. Tam też odbywają się uroczystości religijne z udziałem głowy państwa. Jeśli zobaczą Państwo prezydenta Rosji w cerkwi w trakcie ważnych świąt, to na 99% będzie to transmisja nadawana właśnie z omawianej w tym artykule świątyni.

Sobór Chrystusa Zbawiciela jest czynny codziennie. Najprościej dojechać do niego czerwoną linią metra (na schemacie oznaczoną numerem 1) i wysiąść na stacji Kropotkinskaja. Po wyjściu spod ziemi od razu zauważymy gigantyczną świątynię. Alternatywnie spacer wzdłuż rzeki Moskwy z Placu Czerwonego zajmie około 20-25 minut.

Więcej informacji o Moskwie można znaleźć w moim przewodniku po tym mieście dostępnym w formie e-booka.